Når kvinner rasar – SCUM, kunst og det tredje skiftet

Faksimile artikkel i Fvn 5/2025

I denne tida, der debattklimaet blir meir polarisert, og sosialemedialisert –  og kulturarenaer for kritisk tenking stadig meir pressa, er det berre å applaudere det som no skjer i Kristiansand: ein ny litteraturfestival, Et annet sted, er under oppsegling – støtta av Cultiva. At fagfolk og ildsjelar frå akademia, forlagsverda og vidaregåande skular riggar opp ein festival med rom for dei vanskelege samtalane – om kunst, politikk, kjønn og språk – er imponerande og viktig. Miljøet som står bak har allereie gjort seg bemerka med fleire arrangement i Posebyhaven – eit levande, tverrfagleg kultursentrum i gamlebyen vår, der du like gjerne kan møte ei butikkdame som ein historikar over ein halvlitar eller eit nybakt brød.

Denne veka samla dei til lesesirkel og samtale om Valerie Solanas og SCUM Manifesto frå 1968. I baren Et annet sted sat kunstnar Ann Cathrin November Høibo og forskar Camilla Mørk Røstvik i samtale. Tema: raseri, kunst, kvinneleg skapartrong – og kva som skjer når samfunnet ikkje ser deg som kunstnar, men som avvik. Valerie Solanas var ei outsider-stemme med ein blyant kvassare enn dei fleste. Ho var forfattar, feminist og radikalar – men også ein sosialt marginalisert kvinneperson som levde på gata, selde sex, blei diagnosert med schizofreni og til slutt skaut Andy Warhol i 1968. I dag blir manifestet diskutert som både galskap og genialitet. For mange er Valerie Solanas ein feministisk ikonoklast: ho utfordra grensene for kva kvinneleg raseri kunne vere – og kven som fekk lov til å vere kunstnar, visjonær, eller berre forbanna.

Eit spørsmål som dukka opp denne kvelden, var: Har kvinnelege kunstnarar framleis ein lengre veg til kommersiell og internasjonal suksess enn sine mannlege kollegaer, et tema Solanas var oppteke av? Svaret frå scena var optimistisk: Nei. Eg stussa. Eit raskt søk på «billedkunstnere i Norge» gir framleis nesten berre mannsnamn. Inntektslistene, visningsstatistikkane og Wikipedia-biografiane er like einskjønna. I publikum denne kvelden glimra òg mange mannlege kunstnarar med sitt fråvær.

Så kor reelt er dette likestillingsframsteget – og kven avgjer kva som vert rekna som kunsthistorie? Eg tenkte på Aasta Hansteen – ein underkommunisert pioner. Noregs første kvinnelege biletkunstnar. Ho bar pisk under frakken på Karl Johan, ikkje berre for vern – i følgje biograf og forfattar Marta Breen blei denne pisken òg nytta. Aasta, som var lesbisk og fann seg best til rette i undergrunnsmiljø som nynorskrørsla i den vesle byen Christiania, levde i eit ung, men «mandig» Noreg der kunstnarmenn bygde nasjon – medan kvinner blei ståande utanfor. Ho og venen, Camilla Collett – Noregs første moderne romanforfattar – blei bokstaveleg og kulturelt skyvde ut i kulda. Camilla ga opp fast bustad, sette bort to av borna, og flykta utanlands. I heimlandet blei ho aktivt motarbeidd, baksnakka og stempla som "rusa og gal" av maktpersonar som Bjørnstjerne Bjørnson. Heldigvis såg Susannah Ibsen henne, og inviterte henne til Dresden – eit fristed for tankar om kvinneliv, kunst og kamp. Ingen Camilla og Susannah – intet Et dukkehjem. Men i dag får framleis “den geniale og gale” Henrik Wergeland oppmerksemda både nasjonalt og internasjonalt, den “gale” Camilla Collett anses ikkje som like interessant.

For å bli kunstnar måtte både Aasta og Camilla gi det vi i dag kallar det tredje skiftet ein lang fingar. Dei ofra tryggleik, moderrolla, eit konvensjonelt liv. Dette tenkjer eg på då eg ser kvinner i salen skylle ned restane av den eine halvlitaren, reise seg og gå – for å rekke barnevakt, kveldsmat og eksamensnervøse tenåringar. Arrangementet var tankevekkande, skarpt og viktig – men det var altfor få menn der. Kan hende sat dei heime med borna våre?