Lenisjon

Rügen (øya ved Østersjøkysten i Mecklenburg-Vorpommern) er eit område der vi kan sjå nettopp denne overgangssona mellom slavisk (polabisk, rani/slaviske språk) og lågtysk plattysk.

🔹 Dialekt på Rügen

• Fram til ca. 1400-talet snakka folket på Rügen slavisk (ranisk/polabisk).
• Etter tysk kolonisering og kristning vart språket gradvis erstatta av lågtysk (plattysk).
• Den plattyske dialekten på Rügen har typiske lenisjonsmønster:
  
• intervokalt /p, t, k/ → /b, d, g/
• eksempel: lopen → [lobən], water → [vadər], maken → [maːgən].

🔹 Kvifor dette er interessant

• Rügendialekten ligg på overgangen der slavisk kontakt (med stemte b, d, g) møtte lågtysk.
• Denne blandingssona ser ut til å ha forsterka lenisjon – akkurat som vi seinare ser i dansk og sørnorsk.
• Ein kan difor sjå Rügen som ein slags «laboratorium»-stad: språkkontakt som gjer at b, d, g vart meir utbreidd i staden for p, t, k.

🔹 Parallell til dansk og sørnorsk

• Rügen-plattysk: maken → [maːgən]
• Dansk: make → [maːɡə] / [maːjə]
• Sørlandsk: «mage/kage» med bløt g
• Vestnorsk (utan påverknad): «maka/kaka» med hard k

Her ser vi korleis same mønster dukkar opp i kystområda rundt Østersjøen.

Dialekten på Rügen hadde lenisjon bdg i stor grad fordi lågtysk fekk slavisk underlag. Det er svært sannsynleg at dette mønsteret spreidde seg med hanseatisk handel og påverka lydutviklinga i dansk – og dermed også i sørnorsk.

To workshops på Kunstsilo – éin på Kristiansand folkebibliotek / Verkstedet 🪡✨

Denne hausten inviterer vi til tre kreative verkstader der deltakarane får brodere sin eigen #HuldaKnapp – inspirert av forfattar, teatersjef og kulturkraft Hulda Garborg. Knappen er utvikla av kunstnarane Kathrine Gregersen og Birgitte Kleivset, og er ei tekstilbrosje du får med deg heim.

📍 Kunstsilo Ung, Multisalen – Fredag 22. august, kl. 16–21 (for ungdom 13–18 år)
📍 Kristiansand folkebibliotek / Verkstedet – Onsdag 27. august (for ungdom)
📍 Kunstsilo – 24. september (for vaksne)

Arrangementa for ungdom er gratis, men krev påmelding.
Prosjektet er ein del av Eit år med Hulda Garborg og vert støtta av Cultiva Ekspress.

Sjå meir på huldagarborg.com

I dag har eg sendt "Eit år med Hulda Garborg" til forlag 📚

 

I dag har eg teke det store steget: trykt på send – og sendt manuskriptet til Eit år med Hulda Garborg til forlag. Det kjennest både stort, lettande og litt som Hulda sjølv skreiv for over hundre år sidan, då ho hadde levert eit bokmanus: «Eg sov som ein forbrytar natta før henrettelsen.»

Dette prosjektet har fylgt meg i eit heilt år. Boka er bygd opp som eit årshjul – dag for dag gjennom Huldas liv, der kvar dato tek utgangspunkt i eit dagboksnotat, eit brev eller ein artikkel ho skreiv. Det er ikkje ei klassisk biografi, men ei essayistisk, personleg og historisk vandring der fortid møter samtid. Ei bok du kan lese kronologisk – eller hoppe rundt i. 

Undervegs har eg hatt stor glede av og nytte av Arnhild Skre si prisbelønna biografi Hulda Garborg. Nasjonal strateg (2011), som har vore ein rettleiar og inspirasjon. Eg har òg vore i tett dialog med Nasjonalt Garborgsenter og besøkt både Asker Museum og fagfolk som kjenner Hulda sin arv frå innsida.

Hulda var for mange too much: for høgmælt, for politisk, for ambisiøs, for krevjande, for synleg. Men nettopp derfor er ho viktig. Ho bygde teater, bar målreisinga på skuldrene, kledde ein nasjon, krangla med dei mektige – og skreiv sjølv når ho trudde at det ikkje var noko å skrive. 

Eg har ikkje prøvd å vere nøytral – eg har prøvd å vere nær. For eg trur at kvinnehistorie må skrivast med både alvor og begeistring. No ventar eg – spent – på svar frå forlaga. Og eg håpar verkeleg at dette er starten på å gje Hulda Garborg den plassen ho fortener i norsk kulturhistorie.

💌 Helsing frå det norsk-amerikanske Bibelbeltet

Eg kjem jo rett frå Bibelbeltet. Sørlandet. Landsdelen der Trump er konge og det står eit bedehus på kvart eit gatehjørne – og i Kvadraturen, ja der står dei tett, skal eg seie deg. Kvart hjørne, kvar smau, ein plass for syndsforlating og smale tankar. Heimbyen min, Kristiansand, er kjend for Quart, Palmesus og Mette-Marit – ho med familien som jo er ein festival i seg sjølv. Men på sida av strandpromenaden, bak palmetrær i plast og snadderloff, ligg bygdane, dei små, (kyst)nære, utbyggingsvennlege bygdene. Dei som vaks seg doble på 80-talet, både i folk og i sjølvtillit. Med litt hjelp frå “dei som kjente nokon i kommunen”. Ja, kjenner du nokon på topp der, då får du byggeløyve – så enkelt er det. Ordførar og byens rikaste mann drog på ferieturar i lag og bestemte korleis sentrum skulle sjå ut. Resultatet? Ein bykjerne som liknar ein middels amerikansk kyrkjegard. Med plen. Med stein. Med nips og nok parkeringsplassar til å romme alle på sørkysten.

Men for dei som ikkje berre køyrer forbi – som Knausgård skriv i Min kamp – eller ror seg fast i Lundeelva, som Jan Erik Vold skriv i Mor Godhjertas glade versjon. Ja, så finst det meir å sjå. Ein kan løfte blikket – løfte det høgt – opp mot Randsheia på Tangvall. Og kva ser du der? Der står det eit Søgne-skilt. I Hollywood-stil. Og ein elefant. Ja, ein elefant. Midt i det grøne. Det står i skarp kontrast til det offisielle kunstverket i rundkøyringa nedanfor – statuen av “Sol”, steinalderkvinna. Søgnes første innbyggjar, 9000 år gamal, og likevel må ho stå og sjå opp på ein betongkloss og ein elefant som har rymd frå Leos Lekeland.

Hollywood-prega? Javisst. Det kjem frå ein heilt eigen, lokal tradisjon: “Måge Steffan”. I følgje Søgnes eiga historieforteljar, den legendariske Sturla Ertzeid, var det ei feiring av St. Stefans dag, 2. juledag. Men så... gjekk det litt av hengslene. Slik det gjerne gjer. Eitt år blei bokstavane på det brutalistiske rådhuset bytta om. GØSNE kommune stod det plutseleg. Postkassar blei sprengt. Søppel velt ut i Høllegada. Det luktar "gude." Det luktar polyester. For det var dei same gjengen som var kongar på handballbanen i Nygårdshallen og sadd på Benoni. Ja, Benoni – med den plast-hamburgeren på taket. Polyester-patriotisme. American-sørlandsk stil. Då Benoni gjekk inn, tok Søgnefolk med seg hamburgeren. Han fekk seg mange ein rundtur i rundkøyringane rundt juletider, som elefanten altså i 2024. Lensmannen såg mellom fingrane på åttitalet. Det var jo ein "måge steffan-"tradisjon. Det var jo Søgne. Men då den amerikanskinspirerte elefanten blei stole frå Leos Lekeland i Vågsbygd og plassert ved sida av Sol i rundkøyringa på Tangvall, ja – då var lensmannen pensjonert, og Søgne slugt av kommuneelefanten Kristiansand.

Kristiansand politikammeret oppklarte forholdet. Anmeldte saka. Men Søgne-folket svarte: “Då save mi jøu bare ud ein elefant, å sætte på heia.” Som sagt. Så gjort. Og no prydar også elefanten klistremerke og dumperstickers bygda. Og eg elskar det. Eg elskar Søgne. Men æ lige ikkje Trump. Og eg blir nok ikkje heilt vandt til tanken på at Søgne, med alle sine miljø og sitt mangfald, skal reduserast til ein MAGA-elefant. Søgne-kulturen er sjøens kultur. Overfartens. Bådens. Det å legge ut. Det å kome heim. Og når du kjem deg over havet, og ser kor "greit" dei har det i Amærrika? Er det ikkje ein liten bismag? #Elefant "StaEsel

Mathilde Stendahls liv i gløymsle – mannen Lars fekk bauta i Søgne

I 34 år dreiv Mathilde Stendahl Vest-Agder landbruksskule saman med mannen Lars, frå 1895 til 1929. Ho var bestyrerske, organisasjonskvinne og medbyggjar. Likevel er det berre Lars som har fått minnestein i hagen ved Stendahlbygget på Søgne gamle prestegård. 

Med god hjelp frå arkivar Tormod Engebu ved Arkivsenter Sør har eg leita i kjelder etter Mathilde sitt liv – og berre det å finne ut kva dag ho faktisk var fødd, er eit lite detektivarbeid. Gravsteinen hennar seier 21. februar 1846. Folketeljinga frå 1920 held på 1850. Eit anna dokument fører opp 1851. Kyrkjeboka frå dåpen oppgir 17. februar 1847 – og det same gjer konfirmasjonen og vigselsregisteret. Kva som er rett, veit vi kanskje aldri heilt sikkert. Men at Mathilde var der, og at ho gjorde ein livsinnsats, det veit vi.

Mathilde – truleg frå Bærum – gifta seg 6. april 1892 med den (ca) 13 år yngre Lars Stendahl. Få år etter vart dei i 1895 tilsette som det første bestyrarparet ved den nye landbruksskulen på Søgne gamle prestegard. Året etter stod det nye internatet ferdig: låve, bustadhus, undervisningsrom – og det vi i dag kjenner som Stendahlbygget. Der budde Mathilde og Lars – saman med 23 mannlege elevar, ei husjomfru, ein gartnar og fleire tenestejenter. I eit og same bygg var alt samla: arbeid, kvile, mat og læring.

Utdatert, hentet her: 
https://www.sogneinfo.no/index.php/
Fil:Stendahl,_Lars_(1863).png

Det var Mathilde som organiserte hushaldet, losjien og det sosiale livet. Med det som ei kjelde omtalar som «godhjertelag og moderslig omsorg», skapte ho tryggleik og struktur i kvardagen. For mange elevar var dette første gong dei budde heimanfrå – og Mathilde blei ein slags husmor for ein heil generasjon unge menn.

Mathilde var ein samfunnsbyggjar, ho var ein aktiv forkjempar for å opprette ein praktisk jenteskule. I 1910 sat ho i komiteen under amtstinget som arbeidde med budsjettet for utdanninga – og få år etter kom husmorskuledrifta til garden. Då var det ikkje berre unge menn, men òg unge kvinner frå heile Agder som fekk læra bondeyrket. Mathilde elska óg praktisk arbeid. I 1896 drog ho og Lars ut saman med elevane for å plante skog på Moldbrokka. Dei hadde niste i kurv og kaffikjel med.

Tidlegare bonde og prestefrue Elise Bjørnson – som også hadde hatt ansvar for altervinproduksjon – hadde anlagt ein storslått kjøkkenhage og nyttehage ved garden. Ein kan sjå føre seg Mathilde, tre tenestejenter og etter kvart dei kvinnelige elevane, i arbeid mellom bærbuskar og åkerreiner – få meter frå internatet. Dei åt saman, arbeidde saman, song saman. Men i ei tid der kvinna skulle vere nummer to, blei hennar innsats berre delvis synleg.

Mathilde var aktiv langt utanfor tunet òg, ho reiste og ferierte. I avisene frå tida finn vi henne som kurbadgjest i Sandefjord og som bidragsytar i arbeidet for å verne prestegarden der Elisa hadde sett sin son Bjørnstjerne Bjørnson gifte seg med Karoline Reimers i 1858. Ho var engasjert, samfunnsbevisst – og gløymd. Lars fekk minnestein, festtalar og jubileumssider. Mathilde fekk få minneord – og ei grav med feil fødselsår. I dag ber bygget framleis deira felles namn: Stendahlbygget. Kanskje er det no på tide å løfte fram begge – Lars for det han utretta som lærar og leiar. Mathilde for alt ho bygde – med våkent blikk, varmt hjarte og eit liv viet til arbeid.

Og når vi først er ved minnesteinen: Det er plass til eit relieff til.
Eit av Mathilde.

Foto fra perioden Mathilde og Lars Stendahl bestyrte
Landbruksskolen, tatt foran den nye Husmorskolen
(Bråstad, Kjell: Søgneboka 1 (1987:29) 

Stendahlbygget – huset der Mathilde og Lars drev landbruksskole 1895-1929.

 

Det er Lars Stendahls navn som står på minnesteinen i hagen. Det er han som nevnes i festtalene, på jubileumssider og i historiebøkene – som skolens første bestyrer og en pioner innen jordbruksutdanning i Agder. Alt dette er sant. Men det er også bare halve historien.

For i samme hus, med samme slit, levde og virket Mathilde Stendahl – ektefelle, bestyrerske og uoffisiell nestleder ved Vest-Agder Landbruksskole fra 1895 til 1929. Tolv år eldre enn sin mann, og uten egne barn(?), viet Mathilde sitt voksne liv til skolen, elevene og det store fellesskapet de bygde sammen. Hun hadde myndighet – over måltider, over husstand, over daglig trivsel og over rammene for alt det arbeidet Lars fikk æren for.

I folketellingen i 1900 (jf Digitalarkivet) finner vi Mathilde i Stendahlbygget sammen med sin mann, det som kan være hans søster Randi (husjomfru), tre tjenestepiker, én gartner – og 23 mannlige unge landbrukselever. Det var hun som sto for kosten. Hun organiserte husholdet, losjien og det sosiale livet i et bygg som både var bolig, internat, undervisningslokale og kjøkken.

Mathilde sørget for frokost, "dugurd," middag og kveldsmat – hver eneste dag, år etter år. Og hun gjorde det med det som én kilde kaller «godhjertelag og moderslig omsorg». Det er et nøkkelord: moderslig – for i praksis var Mathilde en slags mor for generasjoner av elever som bodde hjemmefra for første gang. En som så, lyttet, trøstet og stilte krav.

Mathilde deltok også utenfor kjøkkenet. Hun var med ut i felten – i 1896 dro hun og Lars ut med kaffekjelen, sammen med elevene til Moldbrokka for å plante skog. De hadde med niste i kurv. Gran og furu ble satt i jorda, og med det begynte en mangeårig tradisjon med skogkulturarbeid som hun også fikk en hånd på.

Etter at Lars gikk av som bestyrer i 1929, ble han hyllet som «en foregangsmann av rang». Men ingen reiste en stein for Mathilde. Likevel levde minnene om henne videre blant elevene – som den som skapte trygghet, rytme og fellesskap. I dag bærer bygget fortsatt ekteparets navn. Det er på tide at begge løftes frem. Lars for alt han utrettet som lærer og leder. Mathilde for alt hun bygget – med våkent blikk og et liv viet til arbeid.

Kilder:

Søgne før og nå, Søgneboka, Vest-Agder fylkes landbruksskole 1847–1945 og Digitalarkivet.

Kva skjer når ein gjeng superrike tech-bros låser seg inne i ein villa midt under ein global økonomisk og politisk krise?

Du får Mountainhead – Jesse Armstrongs sylskarpe, klaustrofobiske og sylironiske HBO-film, der fire styrtrike menn med makt og usikkerheit sakte men sikkert prøver å ta livet av kvarandre. Bokstaveleg talt.

Dette er Armstrongs regidebut, men stilen kjenner vi godt att frå Succession: menn som snakkar forbi kvarandre, skjelv bak fasaden og sprekk i det stille. Steve Carell spelar den nevrotiske milliardæren Randall, flankert av Jason Schwartzman, Cory Michael Smith og Ramy Youssef – alle som ulike variantar av same sort mann: dei som aldri har blitt motsagt nok i livet.

Mountainhead er ein moderne versjon av Platons Symposion – det klassiske greske drikkelaget der menn låg henslengt, drakk vin, snakka om kjærleik og styrte verda, medan kvinnene... ja, dei fanst knapt, med mindre dei spelte fløyte eller var hetærar. Filosofien var maskulin, og heile opplegget eit maktspel i silketunika.

Og kven var det som enda opp med å døy etter desse samtalane? Sokrates. I ettertid framstilt som ein edel martyr for sanninga, men dømd av sine eigne – for å forderve ungdommen og for å tru på "feil" gudar. Han blei tvinga til å drikke gift. I Platons tekst sit han roleg og tek imot begeret. I Mountainhead er det ikkje gift i koppen, men eit mjukare, meir psykologisk drap – langsamt, brutalt og sosialt akseptert. For kva gjer mektige menn når dei kjenner på skam, tomleik og mangel på kontroll? Dei rettar blikket utover – og knivane mot kvarandre.

Filmen er spelt inn på fem veker i éi luksusvilla i Utah. Kameraet slepper oss aldri ut. Det er som å vere fanga i eit glasakvarium med fire alfahannar og ein sprekk i veggen som berre veks. Dette er ikkje berre satire – det er eit symposion-katastrofeverk i samtidsspegelen. Elon Musk, Peter Thiel, Zuckerberg & co kunne vore statistar her. Det er berre sveisen som manglar. For meg er Mountainhead er ei studie i kva som skjer når menn nektar å snakke sant med kvarandre – og med seg sjølve. Det er nesten ingen kvinner i rommet, men fråværet skrik. Hadde dette vore eit kvinnefellesskap, ville dei neppe prøvd å drepe kvarandre. Dei ville berre gått ut og funne ein betre samtale.

Så ja – Mountainhead gjer vondt. Den stikk. Den er ubehageleg. Men filmen er smart, og skarp, og for meg avslører den kva som skjer når patriarkatet låser dørene og set vinen på bordet: Nokon må døy for at maska skal halde.